Դևե­րի խրախ­ճան­քը` կեր­պար­վես­տում

«Սա­կայն այժմ դուք, երբ թուր­քե­րի դեմ եք պա­տե­րազ­մում, վս­տահ ե­ղեք և եր­բեք մի՛ կաս­կա­ծեք, որ դուք մարմ­նի և ա­րյան (այ­սինքն` մարդ­կանց) դեմ չէ, որ պա­տե­րազ­մում եք։ Այ­լա­պես ես ձեր մար­գա­րեն պի­տի լի­նեի և պի­տի մար­գա­րեա­նա­յի պն­դե­լով, թե յու­րա­քան­չյուր թուրք բազ­մա­թիվ քրիս­տո­նյա­նե­րի պի­տի սպա­նի։ Սա­կայն Դուք պետք է վս­տահ լի­նեք, որ պա­տե­րազ­մում եք դևե­րի մի հս­կա զանգ­վա­ծի դեմ, ո­րով­հետև թուր­քաց բա­նա­կը հենց այդ դևե­րի բա­նակն է»։

Մար­տին ԼՅՈՒ­ԹԵՐ
«Թուր­քե­րը` Աստ­ծու պա­տու­հասն ու սա­տա­նա­յի գոր­ծի­քը»

ՆԱ­ԽԵՐ­ԳԱՆ­ՔԸ` ՈՒ­ՂԵ­ՑՈՒՅՑ
Մար­տին Լյու­թե­րը (1483-1546 թթ.) միջ­նա­դա­րյան Եվ­րո­պա­յի ա­մե­նա­պայ­ծառ մտա­ծող­նե­րից էր, գեր­մա­նա­կան ռե­ֆոր­մա­ցիա­յի ա­ռաջ­նորդն ու լյու­թե­րա­կա­նու­թյան հիմ­նա­դի­րը։ Ապ­րել է 16-րդ դա­րում, ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ ա­ռե­րես­վել է թուր­քե­րի հետ, չէ՞ որ Եվ­րո­պան կքել էր օս­ման­ցի­նե­րի լծի տակ։ Չէ՞ որ 1535-ին Սու­լեյ­ման 1-ի­նի և Ֆրան­սիա­յի ար­քա Ֆրան­ցիսկ 1-ի­նի միջև կնք­վեց ֆրանս-թուր­քա­կան դաշ­նակ­ցա­յին պայ­մա­նա­գիր, հա­մա­ձայն ո­րի Ֆրան­սիա­յին տրա­մադր­վում էին առևտրա­կան, դա­տա­կան և հյու­պա­տո­սա­կան ար­տո­նու­թյուն­նե­րը։ Միով բա­նիվ` դևե­րի հս­կա զանգ­վա­ծը, Աստ­ծու պա­տու­հասն ու սա­տա­նա­յի գոր­ծիքն ա­հա ար­դեն հա­զար տա­րի մարդ­կու­թյան պա­տու­հասն է և բիրտ ու ա­րյու­նա­հեղ գոր­ծիքն է ա­մե­նուր, ուր ներ­խու­ժել և աս­պա­տա­կել է։ Այ­նուա­մե­նայ­նիվ, թուր­քե­րի գլ­խա­վոր զո­հը հա­յերս ենք ա­հա ար­դեն հա­զար տա­րի։ Եվ ա­հա շա­րու­նա­կե­լով Թուր­քիա­յի, առ­հա­սա­րակ թուրք տե­սա­կի լիար­ժեք բա­ցա­հայտ­ման թե­ման, որ ար­ծարծ­վել է «Ի­րա­տե­սում» («Հրե­շը տա­ճա­րում, թիվ 68 և «Թուր­քիան մշա­կու­թա­յին ցե­ղաս­պան», թիվ 70), ա­ռա­ջար­կում եմ Թուր­քիա­յի և թուր­քի ծագ­ման, զար­գաց­ման և հա­մաշ­խար­հա­յին նախ­ճի­րի ողջ ճա­նա­պար­հա­յին քար­տեզն ար­ծար­ծել ժա­մա­նա­կա­կից հայ կեր­պար­վես­տում։

ՔԱ­ՂԱ­ՔԱ­ԿԻՐԹ ԴԱ­ՇՈՒՅ­ՆԸ`ՀԱՅ­ՔԻ ԹԻ­ԿՈՒՆ­ՔԻՆ
Մինչև բուն թուրք-օս­մա­նա­կան (նաև ակ-կո­յուն­լու և կա­րա-կո­յուն­լու) դի­վա­յին ցե­ղա­տե­սա­կի պատ­կե­րումն ա­մե­նա­տար­բեր ժան­րե­րով և ե­ղա­նակ­նե­րով (քան­դակ, գե­ղան­կար, կար­պետ, գորգ և այլն) ներ­կա հայ կեր­պար­վես­տա­գետ­նե­րը թող որ լու­սա­բա­նեն այն եր­կր­նե­րին և այն գոր­ծիչ­նե­րին, ո­րոնք հա­վա­սա­րու­թյան նշան դնե­լով պան­թուր­քա­կան զար­հու­րե­լի նկր­տում­նե­րով Եր­կիր մո­լո­րա­կին մար­տահ­րա­վեր նե­տած թուր­քա-ա­զեր­բայ­ջա­նա­կան, հրեա-անգ­լո­սաք­սո­նա­կան դա­շին­քի և հա­մաշ­խար­հա­յին քա­ղա­քակր­թու­թյան բնօ­րան­նե­րից մե­կի` Հայ­քի միջև, ըստ էու­թյան ու ա­նե­րեր խրա­խու­սում են վայ­րագ­նե­րի խրախ­ճան­քը։ Ան­գամ Հռո­մի պապն իր վե­հա­գույն պաշ­տո­նին վա­յել հան­դի­սա­վո­րու­թյամբ ող­բաց այ­րաց և տիկ­նանց, ծե­րե­րի ու ման­կանց կո­տո­րա­ծը, բայց Ար­ցա­խում հա­վա­սա­րու­թյան դա­ժան նշան դրեց դևե­րի մար­տագն­դի (թուր­քե­րի) և ա­րա­րիչ էթ­նո­սի (հա­յե­րի) միջև։ Եվ կա­րե­լի է ու­ղերձ հղել առ Վա­տի­կան ու խնդ­րել քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հին` ներ­կա­յաց­նել թուր­քե­րի եվ­րո­պա­կան նախ­ճի­րի ճա­նա­պար­հա­յին քար­տե­զը։ Եվ զու­գա­հեռ ի ցույց դնել հայ աշ­խար­հի հս­կա ներդ­րու­մը Եվ­րո­պա­յի քա­ղա­քակր­թու­թյան մեջ։ (Թուր­քիան, իր հրեա-անգ­լո­սաք­սյան կն­քա­հայ­րե­րի օրհ­նու­թյամբ Հայ­քում պարտ­վե­լով, հու­սամ, որ մի օր կարժևո­րի ա­նե­լիքն աշ­խար­հում ու կար­շա­վի դե­պի հա­րավ)։ Մի խոս­քով, Հան­րա­պե­տու­թյան հրա­պա­րա­կի ԱԳՆ նախ­կին շեն­քի առջև ե­կեք կազ­մա­կեր­պենք գե­ղան­կար­չա­կան մի հիմ­նա­վոր ցու­ցա­հան­դես բաց եր­կն­քի տակ` «Ե­րես­պաշտ աշ­խարհ» ան­վա­նա­կար­գում։ Եվ հրա­վեր­ներ հղենք հյու­սիս և հա­րավ, արևելք ու արևմուտք, ե­կեք, տե­սեք և ցնց­վեք, թե որ­քան է քրիս­տո­նյա աշ­խար­հը թաղ­վել մո­լե­գին ե­րես­պաշ­տու­թյան և հերձ­վա­ծող փա­րի­սե­ցիու­թյան մեջ։ Ի­հար­կե, նշյալ ցու­ցա­հան­դե­սի խոր­հր­դան­շա­նը պի­տի լի­նի քա­ղա­քա­կիրթ յա­թա­ղա­նը` խր­ված Հայ­քի թի­կուն­քը։

ԶԵ­ԼԵՆՍ­ԿՈՒ ԽՐՏ­ՎԻ­ԼԱ­ԿԻ ԲՈ­ՑԱ­ՎԱ­ՌՈՒ­ՄԸ`ՆՈՒ­ԲԱ­ՐԱ­ՇԵ­ՆԻ ԱՂ­ԲԱ­ՎԱՅ­ՐՈՒՄ
ՈՒկ­րաի­նա­յի նա­խա­գահ հրեա Զե­լենս­կին Էր­դո­ղա­նին և Ա­լիևին հա­մա­հա­վա­սար հա­կա­հայ է, սո­րո­սյան մի վայ­րագ դուրս­պր­ծուկ, ո­րը, ինչ խոսք, Թա­լեա­թի հո­գե­զա­վակն է և ֆոս­ֆո­րա­յին ռում­բե­րով աս­պա­տա­կում է Հայ­քի հյու­սի­սը, Ար­ցա­խի բնաշ­խարհն է են­թար­կում ցե­ղաս­պան­դի, խո­հե­մա­բար ան­տե­սե­լով պատ­մա­կան փաս­տը, երբ բա­զում ամ­րա­կազմ ու կա­պու­տաչ խա­խոլ­ներ ըն­կան ան­հա­վա­սար մար­տի դաշ­տում, երբ բյուր ուկ­րաի­նու­հի­ներ, նաև մա­նուկ ու ծեր գե­րու­թյան տար­վե­ցին Թուր­քիա­յի խոր­քե­րը։ Ան­հայտ չէ, որ սուլ­թա­նա­կան հա­րեմ­նե­րում կարմ­րա­թուշ և կաթ­նա­հունց ուկ­րաի­նու­հի­նե­րը պատ­վա­վոր գե­րու­թյան մեջ էին, իսկ բա­զում խա­խոլ տղա­ներ հա­մալ­րում էին ե­նի­չե­րի­նե­րի զոր­քը։ Զե­լենս­կու խրտ­վի­լա­կը թերևս պի­տի պատ­րաս­տեն Հա­յաս­տա­նի գե­ղար­վես­տի պե­տա­կան ա­կա­դե­միա­յի (ՀԳ­ՊԱ) սա­նե­րը, ո­րոնց դե­ռափ­թիթ ըն­կեր­նե­րը մա­տաղ­վե­ցին Ար­ցա­խում, վասն Հայ­քի հա­վեր­ժու­թյան, մեր հնա­մյա լուս­նի ներ­քո։ Ըստ իս, բո­ցա­վա­ռե­լով Զե­լենս­կու խրտ­վի­լա­կը, նույն պա­հին պի­տի պա­հան­ջել ՀՀ և ԱՀ իշ­խա­նու­թյուն­նե­րից ՈՒկ­րաի­նա­յի դես­պա­նու­թյու­նը ճա­նա­չել persona non grata։
Ի դեպ, Զ-ի խրտ­վի­լա­կը պի­տի լի­նի ար­վես­տի գործ, ո­րը պի­տի ար­տա­հայ­տի այդ քա­ղա­քա­կիրթ հրե­շի ողջ էու­թյու­նը։ Ի դեպ, բնավ չէր խան­գա­րի Զ-ին և նրա հա­մա­խոհ թուր­քահ­պա­տակ­նե­րին հի­շեց­նել մի շա՜տ կարևոր բան. ՈՒկ­րաի­նա հս­կա երկ­րի միակ ազ­գա­յին ֆիլ­մը նկա­րա­հա­նել է նշա­նա­վոր այ­լա­խո­հը` Սեր­գեյ Փա­րա­ջա­նո­վը։ Խոսքս վե­րա­բե­րում է «Մո­ռաց­ված նախ­նի­նե­րի ստ­վեր­նե­րը» գլուխ­գոր­ծո­ցին։ Զե­լենս­կու նախ­նիք հա­վա­նա­բար այս օ­րե­րին շուռ են գա­լիս ի­րենց շի­րիմ­նե­րում։

ԱԼ­ԹԱ­ՅԻ ԱՆ­ՏԱՌ­ՆԵ­ՐԻ Ո­ՐՈ­ՄԸ ՀՊԱ­ՏԱ­ԿԵՑ­ՐԵՑ ԱՇ­ԽԱՐ­ՀԸ
Մեր օ­րե­րի ա­հել ու ջա­հել կեր­պար­վես­տա­գետ­նե­րը պետք է պատ­կե­րեն Թուր­քիան սկզբ­նա­վո­րու­մից մինչև ներ­կա ցե­ղաս­պան­դը։ Պատ­կե­րեն ի­րենց տա­ղան­դի ողջ ու­ժով։ Այժմ ներ­կա­յաց­նում եմ թուր­քե­րի ծագ­ման, ա­ռաջ­խա­ղաց­ման, աշ­խար­հի հպա­տա­կեց­ման ամ­փո­փա­գիրս։

Ալ­թա­յի մթին ան­տառ­նե­րում սե­խաձև գլ­խով, մթին աչ­քե­րով, ձեռ­քե­րը մինչև ծնկ­նե­րը հաս­նող մի բար­բա­րոս ցեղ էր ապ­րում, նախ­նա­դա­րյան հա­մայ­նա­կան կար­գե­րի հան­գույն։ Նրանք ծա­ռի կեղևի վրա պար­զու­նակ ինչ-որ բան էին խզմ­զում, եր­ջան­կա­նում էին, հո­րան­ջում էին լիա­բե­րան և քուն էին մտ­նում աղ­տոտ հյու­ղակ­նե­րում։ ՈՒ մի օր հան­կարծ այս բար­բա­րոս­նե­րին խիստ ձանձ­րաց­րին մթին ան­տառ­ներն ու սառ­նա­շունչ ե­ղա­նա­կը։ Եվ ա­հա քոչ­վոր­նե­րը ճա­նա­պարհ ըն­կան դե­պի արևմուտք։ Եվ ապ­շե­ցու­ցիչ ա­վյու­նով ստեղ­ծե­ցին ի­րենց ա­ռա­ջին պե­տու­թյու­նը` Ի­կո­նիա­յի սուլ­թա­նու­թյու­նը։ Հե­տո այս քոչ­վոր ոչ­խա­րա­պահ­նե­րը գրա­վե­ցին Հայ­կա­կան բարձ­րա­վան­դա­կը, հպա­տա­կեց­րին Եվ­րո­պան, և նրանց սե­խաձև գլուխ­նե­րը աս­տի­ճա­նա­բար հղկ­վե­ցին, ձեռ­նա­թա­թե­րը հետ մղ­վե­ցին, թուր­քը, օս­ման­ցին, ակ- և կա­րա-կո­յուն­լու­նե­րը, հպա­տա­կեց­նե­լով աշ­խար­հի հա­սա­նե­լի մա­սը, ինք­նա­բե­րա­բար «Քա­ղա­քակ­րթ­վում» էին, մթին ան­տառ­նե­րում ծն­ված վայ­րագ բնազդ­նե­րը աշ­խար­հա­կա­լա­կան ձև ու բո­վան­դա­կու­թյուն էին ստա­նում։ (Այս երևույ­թի վրա եմ հա­տուկ հրա­վի­րում մեր ար­դի գե­ղան­կա­րիչ­նե­րի և գրա­ֆի­կա­յի վար­պետ­նե­րի ու­շադ­րու­թյու­նը։ Կեր­պար­վես­տի լեզ­վով բա­ցա­հայ­տեք թուր­քին, չմո­ռա­նա­լով Հրանտ Մաթևո­սյա­նի մի ցն­ցող դի­տար­կու­մը «Մես­րոպ» վի­պա­կից, երբ վեր­ջինս թուրք լա­մուկ­նե­րի մա­սին ա­սում էր, որ նրանք նա­յում էին մի տե­սակ չմ­տա­ծող աչ­քե­րով)։

Առ­հա­սա­րակ մինչ օրս Թուր­քիա­յի և թուր­քի մա­սին աշ­խար­հը հիմ­նա­կա­նում պատ­րանք­նե­րով է պատ­ված, հա­ճախ ո­մանց հիաց­նում է թուր­քե­րի հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թյու­նը, մյուս­նե­րին` Թուր­քիա­յի պե­տա­կան տան վե­հու­թյու­նը, շա­տե­րի հա­մար, սա­կայն, թուրքն ու Թուր­քիան ըն­դա­մե­նը նվա­ճո­ղա­կան երևույթ­ներ են և այլն։ Առ­հա­սա­րակ սրանց շուրջ հյուս­ված մի­ֆերն ան­սահ­ման են։ Ի մաս­նա­վո­րի ու մինչև օրս աշ­խար­հը սար­դոս­տայ­նա­պահ­ված է մի քա­նի նշա­նա­վոր սուլ­թան­նե­րի պե­տա­կան և զո­րա­վա­րա­կան տա­ղան­դի մա­սին վկա­յու­թյուն­նե­րի մի­ֆա­կան քո­ղով։
1453-ին սուլ­թան Մու­հա­մեդ 2-րդը պա­շա­րեց Բյու­զան­դա­կան խե­ղան­դամ­ված կայս­րու­թյան մայ­րա­քա­ղաք Կ. Պո­լի­սը։ Աշ­խար­հի ա­մե­նա­հա­րուստ և հզոր մայ­րա­քա­ղաքն ու­ներ բազ­մա­թիվ դար­պաս­ներ և ըն­դա­մե­նը մի դուռ, ա­նու­նը` Կեր­կա­պորտ։ Կեր­կա­պոր­տը մա­յի­սի 29-ին դա­վադ­րա­բար բաց­վեց նշյալ սուլ­թա­նի հրո­սակ­նե­րի ա­ռաջ։ Պատ­մու­թյու­նը մեզ ա­վան­դել է սույ­նի մա­սին եր­կու զրույց։ Մե­կի հա­մա­ձայն` Մո­հա­մեդ 2-րդը դա­վա­դիր դաշն էր կն­քել Կոս­տան­դին 11-րդ Պա­լեո­լո­գո­սի շր­ջա­պա­տի հետ, հա­մա­ձայն երկ­րորդ վկա­յու­թյան` ուղ­ղա­կի կա­շառ­վել էին քա­ղա­քի դու­ռը հս­կող պա­հա­պան­նե­րը։ Կ. Պո­լի­սը ե­րեք օր ու ե­րեք գի­շեր ան­սանձ ա­վա­րառ­վում էր, իսկ կայս­րու­հին ներ­խուժ­ման ա­ռա­ջին րո­պե­նե­րին բռ­նա­բար­վեց կայ­սե­րա­կան մահ­ճում։ Կ. Պո­լի­սը վե­րան­վան­վեց Ստամ­բուլ։


Վրեժ Ա­ՌԱ­ՔԵ­ԼՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Ազգային կապիտալը պետականության անկյունաքար
• Հովվերգական դավադրություն (բացահայտված է ՔՊ-ի հինգերորդ շարասյունը)
• Ֆուտուրիզմից ռեալիզմ («պետականամետ» քրոնիկոն)
• Ողբերգազավեշտ՝ պետականակերտման նվագակցությամբ
• Մշակութային ճակատը երկրի փրկօղակ
• Ռազմաքաղաքական ուխտագնացություն դեպի Վաղարշապատ
• Եվ կրկին կիսալուսին յաթաղանն արյուն է վիթում
• Երկրի կանաչ դեսպանը
• Որդան կարմիր երկիրի երկունքը․ դար XX (էսսե)
• Կերպարվեստի Արարատ երկրում
• Կերպարվեստի Արարատ երկրում
• «Կերպարվեստի Արարատ երկրում»
• Հայաստանը` Կերպարվեստի Արարատ երկիր (հռչակագիր)
• Անատոլի Ավետյանի Վանաձորը, երկիրն ու աշխարհը
• Ակսել Բակունցի հանճարն ուղենիշ է ինձ համար. Արամ Մաշուրյան
• «Սորոսի արտաքսումը»
• «Մի թողեք ճայերը ծիծաղեն» կամ՝ Մուշեղիչին վայել տոն
• Հռչակագիրը՝ փակուղում
• Կարմիր բերետավոր... դիտահորեր
• «Լաոն կհեծնի՞ կարմիր նժույգ»

Մեկնաբանություններ